قوله: قلْ یا عبادی الذین أسْرفوا على أنْفسهمْ ابن عباس گفت: این آیت تا آخر سه آیت در شأن وحشى فرو آمد که رسول خدا (ص) بعد از اسلام وحشى در وى نمى نگرست که وى حمزه را کشته بود و بروى مثلت کرده و آن در دل رسول (ص) تأثیر کرده بود چنان که طاقت دیدار وى نمیداشت. وحشى پنداشت که چون رسول بوى نمىنگرد اسلام وى پذیرفته نیست، رب العالمین این آیت فرستاد تا رسول بوى نگرست و آن وحشت از پیش برداشت. ابن عمر گفت: این آیات در شأن عیاش بن ابى ربیعه فرو آمد و در شأن ولید بن الولید و جماعتى دیگر که در مکه مسلمان شدند اما هجرت نکردند و مشرکان ایشان را معذب میداشتند تا ایشان را از اسلام برگردانیدند، صحابه رسول گفتند الله تعالى از ایشان نه فرض پذیرد نه نافله هرگز که از بیم عقوبت مشرکان بترک دین خویش بگفتند، رب العالمین در حق ایشان این آیات فرستاد، عمر خطاب این آیت بنوشت و بایشان فرستاد، ایشان بدین اسلام باز آمدند و هجرت کردند.
عبد الله عمر گفت: ما که صحابه رسول بودیم باول چنان میدانستیم و میگفتیم که حسنات ما جمله مقبول است که در ان شک نیست، پس چون این آیت فرو آمد که: أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و لا تبْطلوا أعْمالکمْ گفتیم که آن چه باشد که اعمال ما باطل کند، بجاى آوردیم که آن کبائر است و فواحش، پس از ان هر که از وى کبیرهاى آمد یا فاحشهاى گفتیم که کار وى تباه گشت و سرانجام وى بد شد تا آن روز که این آیت فرو آمد: قلْ یا عبادی الذین أسْرفوا على أنْفسهمْ، نیز آن سخن نگفتیم، بلى بر گناهکار ترسیدیم و امید برحمت داشتیم. باین قول اسراف ارتکاب کبائر است. عبد الله مسعود گفت: روزى در مسجد شدم دانشمندى سخن میگفت از روى وعید، همه ذکر آتش میکرد و صفت اغلال و انکال، ابن مسعود گفت او را گفتم: اى دانشمند این چه چیز است که بندگان را از رحمت الله نومید میکنى نمىخوانى آنچه رب العزة فرمود: یا عبادی الذین أسْرفوا على أنْفسهمْ لا تقْنطوا منْ رحْمة الله؟ خبر درست است که رسول خدا علیه الصلاة و السلام این آیت برخواند گفت: إن الله یغْفر الذنوب جمیعا و لا یبالى و بروایتى دیگر مصطفى علیه الصلاة و السلام فرمود.
ان تغفر اللهم فاغفر جما
و اى عبد لک لا الما
چون آمرزى خداوندا همه بیامرز و آن کدام بنده است که او گناه نکرد. و فى الخبر الصحیح عن ابى سعید الخدرى عن النبى (ص) قال: «کان فى بنى اسرائیل رجل قتل تسعة و تسعین انسانا ثم خرج یسأل فدل على راهب فاتاه فقال: انى قتلت تسعا و تسعین نفسا و هل بى من توبة؟ قال: لا، فقتله، فکمل به مائة، ثم سأل عن اعلم اهل الارض فدل على رجل عالم فقال له: قتلت مائة نفس فهل لى من توبة؟ قال: نعم و من یحول بینک و بین التوبة انطلق الى ارض کذا و کذا فان بها ناسا یعبدون الله فاعبد الله معهم و لا ترجع الى ارضک فانها ارض سوء، فانطلق حتى اذا اتى نصف الطریق اتاه الموت، فاختصمت فیه ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب فاتاهم ملک فى صورة آدمى فجعلوه بینهم فقالوا: قیسوا بین الارضین فالى ایتهما ادنى فهو لها، فقاسوا فوجدوه ادنى الى الارض التی اراد فقبضته ملائکة الرحمة».
و عن ابى هریرة ان رسول الله (ص) قال: «قال رجل لم یعمل خیرا قط لاهله اذا مات فحرقوه ثم اذروا نصفه فى البر و نصفه فى البحر، فو الله لئن قدر الله علیه لیعذبنه عذابا لا یعذبه احدا من العالمین، قال: فلما مات فعلوا به ما امرهم، فامر الله البحر فجمع ما فیه و امر البر فجمع ما فیه ثم قال له: لم فعلت هذا؟ قال: من خشیتک یا رب و انت اعلم، فغفر له».
و قال النبى (ص): «ما احب ان لى الدنیا و ما فیها بهذه الآیة».
و یقال: هذه الآیة تعم کل ذنب لا یبلغ الشرک ثم قید المغفرة بقوله: و أنیبوا إلى ربکمْ، فامر بالتوبة. قیل: هذه الآیة متصلة بما قبلها. و قیل: الکلام قد تم على الآیة الاولى ثم خاطب الکفار بهذه الایة فقال: أنیبوا إلى ربکمْ و أسْلموا له فتکون الانابة هى الرجوع من الشرک الى الاسلام.
و قیل: «أسلموا له» اى اخلصوا له التوحید. منْ قبْل أنْ یأْتیکم الْعذاب اى من قبل ان تموتوا فتستوجبوا العذاب ثم لا تنْصرون اى لا تمنعون من العذاب.
و اتبعوا أحْسن ما أنْزل إلیْکمْ منْ ربکمْ یعنى القرآن و القرآن کله حسن.
قال الحسن: ان الذى انزل فى القرآن على ثلاثة اوجه: ذکر القبیح لتجتنبه و ذکر الاحسن لتختاره و ذکر ما دون الاحسن لئلا ترغب فیه، منْ قبْل أنْ یأْتیکم الْعذاب بغْتة فجاءة و أنْتمْ لا تشْعرون حین یفجأکم. و قیل: من قبل ان یأتیکم العذاب الموت فتقعوا فى العذاب.
أنْ تقول نفْس یا حسْرتى او تقول هذه الکلمات الثلث مردودة على قوله: منْ قبْل، کانه یقول عز و جل: من قبل ان تقول نفس یا حسْرتى من قبل ان تقول نفس لوْ أن الله هدانی من قبل ان تقول نفس لوْ أن لی کرة، و ان شئت جعلته مما حذف منه «لا» فیکون التأویل فى الکلمات الثلث: ان لا تقول نفس. کقوله عز و جل: یبین الله لکمْ أنْ تضلوا یعنى ان لا تضلوا و کقوله: أنْ تمید بکمْ یعنى ان لا تمید بکم، و کقوله: أنْ تزولا یعنى ان لا تزولا. بر حذف لا معنى آنست که: مبادا که هر کس گویا فردا از شما که «یا حسرتى»، مبادا که هر کس گویا از شما فردا لوْ أن الله هدانی، مبادا که هر کس گویا از شما فردا که لوْ أن لی کرة. و فى الخبر «ما من احد من اهل النار یدخل النار حتى یرى مقعده من الجنة فیقول: لو ان الله هدانى لکنت من المتقین فتکون علیه حسرة».
تقول العرب: یا حسرة یا لهفا، یا حسرتى یا لهفى، یا حسرتاى یا لهفاى. تقول هذه الکلمة فى نداء الاستغاثة و الحسرة ان تأسف النفس اسفا تبقى منه حسیرا، اى منقطعا و قیل: «یا حسرتى» یعنى یا ایتها الحسرة هذا اوانک، على ما فرطْت فی جنْب الله اى قصرت فى طاعة الله و اقامة حقه. و قیل: على ما ضیعت فى ذات الله. قال مجاهد: فی جنْب الله اى فى امر الله، کقول الشاعر:
اما تتقین الله فى جنب عاشق
له کبد حرى علیک تقطع
و قیل: معناه: قصرت فى الجانب الذى یودى الى رضاء الله، و العرب تسمى الجانب جنبا. این کلمه بر زبان عرب بسیار رود و چنانست که مردمان گویند: در جنب فلان توانگر شدم، از پهلوى فلان مال بدست آوردم. و إنْ کنْت لمن الساخرین اى المستهزئین بدین الله و کتابه و رسوله و المومنین قال قتادة: لم یکفهم ما ضیعوا من طاعة الله حتى سخروا باهل طاعته.
أوْ تقول لوْ أن الله هدانی لکنْت من الْمتقین اى مرة تقول هذا و مرة تقول ذلک. و قیل: ان قوما یقولون هذا و قوما یقولون ذلک.
أوْ تقول حین ترى الْعذاب عیانا: لوْ أن لی کرة رجعة الى الدنیا، فأکون من الْمحْسنین اى الموحدین.
ثم یقال لهذا القائل: بلى قدْ جاءتْک آیاتی یعنى القرآن فکذبْت بها و قلت انها لیست من الله، و اسْتکْبرْت اى تکبرت عن الایمان بها، و کنْت من الْکافرین یروى ان النبى (ص) قرأ قدْ جاءتْک آیاتی فکذبْت بها و اسْتکْبرْت و کنْت بالتأنیث فیکون خطابا للنفس و من فتح التاءات ردها الى معنى النفس و هو الانسان.
و یوْم الْقیامة ترى الذین کذبوا على الله بان له ولدا و صاحبة و شریکا، وجوههمْ مسْودة من قوله: یوْم تبْیض وجوه و تسْود وجوه. و قیل: وجوههمْ مسْودة مما ینالهم من نفخ النار. أ لیْس فی جهنم مثْوى اى مقاما و منزلا للْمتکبرین عن الایمان؟ یعنى: أ لیس حقا ان نجعل جهنم مکانا لهم؟
و ینجی الله الذین اتقوْا بمفازتهمْ قرأ حمزة و الکسائى و ابو بکر: «بمفازاتهم» بالالف على الجمع، اى بالطرق التی تودیهم الى الفوز و النجاة و هى اکتساب الطاعات و اجتناب المعاصى. و قرأ الآخرون: «بمفازتهم» على الواحد و هى بمعنى الفوز، اى ننجیهم بفوزهم من النار باعمالهم الحسنة و قیل: هى شهادة ان لا اله الا الله.
لا یمسهم السوء و لا همْ یحْزنون اى لا یمس ابدانهم اذى و لا قلوبهم حزن.
الله خالق کل شیْء و کل شىء بائن منه، و هو على کل شیْء وکیل اى کلها موکولة الیه فهو القائم بحفظها.
له مقالید السماوات و الْأرْض المقالید المفاتیح، واحدها مقلاد، اى له مفاتیح خزائن السماوات و الارض یفتح الرزق على من یشاء و یغلقه على من یشاء. قال اهل اللغة: المقلاد المفتاح، و المقلاد القفل، قلد بابه، اى اغلقه و قلده اذا فتحه.
و قیل: مقالید السماوات الامطار و مقالید الارض النبات، و معنى الآیة: لا ینزل من السماء ملک و لا قطرة و لا ینبت من الارض نبات الا باذنه.
روى عن عثمان بن عفان ان رسول الله (ص) سئل عن تفسیر هذه الآیة، فقال: «تفسیر المقالید لا اله الا الله و الله اکبر و سبحان الله و بحمده استغفر الله لا حول و لا قوة الا بالله الاول و الآخر و الظاهر و الباطن یحیى و یمیت بیده الخیر و هو على کل شىء قدیر».
و فى الخبر ان رسول الله (ص) قال: «اتیت بمفاتیح خزائن الارض فعرضت على فقلت: لا، بل اجوع یوما و اشبع یوما».
و الذین کفروا بآیات الله اى جحدوا قدرته على ذلک، أولئک هم الْخاسرون فى الآخرة.
قلْ أ فغیْر الله قال مقاتل: ان قریشا: دعته الى دین آبائه فنزلت هذه الآیة «قل» لهم یا محمد بعد هذا البیان: أ فغیْر الله تأْمرونی أعْبد أیها الْجاهلون؟ قرأ ابن عامر «تأمروننى» بنونین خفیفتین. و قرأ نافع: «تأمرونى» بنون واحدة خفیفة على الحذف و قرأ الآخرون: «تأمرونى» بنون واحدة مشددة على الادغام.
و لقدْ أوحی إلیْک و إلى الذین منْ قبْلک یعنى: و اوحى الى الذین من قبلک بمثل ذلک لئنْ أشْرکْت لیحْبطن عملک الذى عملته قبل الشرک. فهذا خطاب مع الرسول، و المراد به غیره. و قیل: هذا ادب من الله لنبیه و تهدید لغیره لان الله عز و جل عصمه من الشرک.
و لتکونن من الْخاسرین.
بل الله فاعْبدْ اى وحد و اخلص له العبادة، و کنْ من الشاکرین لله فیما انعم به علیک من الهدایة و النبوة.
و ما قدروا الله حق قدْره اى ما عرفوه حق معرفته و ما عظموه حق عظمته حیث اشرکوا به غیره، ثم اخبر عن عظمته فقال: و الْأرْض جمیعا قبْضته یوْم الْقیامة القبضة مصدر اقیم مقام المفعول، اى الارض مقبوضة فى قبضته یوم القیمة. و السماوات مطْویات بیمینه من الطى و هو الادراج، بیانه قوله: یوْم نطْوی السماء کطی السجل للْکتب.
«سبحانه» اى تنزیها له و تعظیما من ان یکون له نظیر فى ذاته و صفاته، و تعالى عما یشْرکون اى و هو متعال عما یصفه المشرکون. روى عبد الله بن مسعود و عبد الله بن عباس رضى الله عنهما ان حبرا من الیهود اتى رسول الله (ص) فقال: یا محمد اشعرت ان الله یضع یوم القیمة السماوات على اصبع و الارضین على اصبع و الجبال على اصبع و الماء و الثرى و الشجر على اصبع و جمیع الخلائق على اصبع ثم یهزهن و یقول: انا الملک این الملوک؟
فضحک رسول الله (ص) تعجبا منه و تصدیقا له، فانزل الله هذه الآیة: و ما قدروا الله حق قدْره و الْأرْض جمیعا قبْضته یوْم الْقیامة و فى روایة ابى هریرة عن رسول الله (ص) انه قال: «یقبض الله السماوات بیمینه و الارضین بیده الأخرى ثم یهزهن و یقول: انا الملک این ملوک الارض».
و قیل: لله یدان کلتاهما یمینان.
و قال الشاعر:
و فى الخبر: «کلتا یدى ربنا یمین».
له یمینان عدلا لا شمال له
و فى یمینیه آجال و ارزاق
و قال ابن عباس: ما السماوات السبع و الارضون السبع فى ید الله الا کخردلة فى ید احدکم سبْحانه و تعالى عما یشْرکون.
و نفخ فی الصور هذه هى النفخة الثانیة و هى نفخة الصعقة بعد نفخة الفزع باربعین سنة. قال بعض المفسرین: النفخة اثنتان، الاولى للموت و الثانیة للبعث و بینهما اربعون سنة.
و الاکثرون على انها ثلث نفخات، الاولى للفزع و الثانیة للموت و الثالثة للبعث. «فصعق» اى مات منْ فی السماوات و منْ فی الْأرْض یقال: صعق فلان و صعق اذا اصابته الصعقة و الصاعقة هى الصوت معه العذاب او معه النار. إلا منْ شاء الله قال الحسن: یعنى الله وحده و قیل: إلا منْ شاء الله یعنى من فى الجنة من الخزنة و الحور و الغلمان و من فى جهنم من الخزنة.
و قیل: هم حملة العرش. و قیل: هم الشهداء و هم متقلدون السیوف حول العرش. و قیل: هم جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت
و فى الخبر: «ان الله عز و جل یقول حینئذ: یا ملک الموت خذ نفس اسرافیل، ثم یقول من بقى؟ فیقول: جبرئیل و میکائیل و ملک الموت فیقول خذ نفس میکائیل حتى یبقى ملک الموت و جبرئیل و یقول مت یا ملک الموت فیموت ثم یقول یا جبرئیل من بقى؟ فیقول: تبارکت و تعالیت ذا الجلال و الاکرام وجهک الدائم الباقى و جبرئیل المیت الفانى، فیقول: یا جبرئیل لا بد من موتک، فیقع ساجدا یخفق بجناحه فیموت».
قوله: ثم نفخ فیه أخْرى هذه هى النفخة الثالثة و هى النفخة البعث، فإذا همْ قیام من قبورهم «ینظرون» الى البعث. و قیل: ینتظرون امر الله فیهم.
و أشْرقت الْأرْض بنور ربها و ذلک حین ینزل الله سبحانه على کرسیه لفصل القضاء بین عباده. و قیل: یتجلى فتشرق عرصات القیامة بنوره عز و جل. و وضع الْکتاب کقوله: و نضع الْموازین الْقسْط. و قیل. و وضع الْکتاب یعنى کتب الاعمال للمحاسبة و الجزاء.
و قیل: وضع ایدى اصحابه حتى یقرءوا منها اعمالهم. و قیل: الکتاب اللوح المحفوظ تقابل صحف اعمالهم بما فى اللوح المحفوظ.
و جیء بالنبیین و الشهداء قال ابن عباس: یعنى الذین یشهدون للرسل بتبلیغ الرسالة و هم امة محمد (ص). و قال عطاء. یعنى الحفظة یدل علیه قوله: و جاءتْ کل نفْس معها سائق و شهید. و قیل: الشهداء هم الأبرار فى کل زمان یشهدون على اهل ذلک الزمان. و قیل: تشهد على العباد یوم القیمة الجوارح و المکان و الزمان.
و قضی بیْنهمْ بالْحق بالعدل و همْ لا یظْلمون اى لا یزاد فى سیآتهم و لا ینقص من حسناتهم.
و وفیتْ کل نفْس ما عملتْ اى ثواب ما عملت و هو أعْلم بما یفْعلون قال عطاء: اى هو عالم بافعالهم لا یحتاج الى کاتب و لا شاهد. قال ابن عباس. اذا کان یوم القیمة بدل الله الارض غیر الارض و زاد فى عرضها و طولها کذا و کذا فاذا استقرت علیها اقدام الخلائق برهم و فاجرهم اسمعهم الله تعالى کلامه یقول: ان کتابى کانوا یکتبون علیکم ما اظهرتم و لم یکن لهم علم بما اسررتم فانا عالم بما اظهرتم و بما اسررتم و محاسبکم الیوم على ما اظهرتم و على ما اسررتم ثم اغفر لمن أشاء منکم.
و سیق الذین کفروا إلى جهنم سوقا عنیفا یسحبون على وجوههم الى جهنم «زمرا» اى جماعة بعد جماعة مع امامها. و قیل: بعضهم قبل الحساب و بعضهم بعد الحساب. حتى إذا جاوها فتحتْ أبْوابها و هى سبعة لقوله: لها سبْعة أبْواب و کانت قبل ذلک مغلقة ففتحت للکفار. قرأ اهل الکوفة: «فتحت» و «فتحت» کلاهما بالتخفیف. و قرأ الآخرون بالتشدید على التکثیر. و قال لهمْ خزنتها توبیخا و تقریعا لهم: أ لمْ یأْتکمْ رسل منْکمْ اى من انفسکم یتْلون علیْکمْ آیات ربکمْ و ینْذرونکمْ لقاء یوْمکمْ هذا؟ یأخذون اقرارهم بانهم استحقوا العذاب: قالوا بلى و لکنْ حقتْ کلمة الْعذاب على الْکافرین تقدیره: و لکن کفرنا فحقت کلمة العذاب على الکافرین. و کلمة الْعذاب علم الله السابق کقوله: غلبتْ علیْنا شقْوتنا و کقوله: إنا کل فیها إن الله قدْ حکم بیْن الْعباد. و قیل: کلمة العذاب قوله سبحانه: لأمْلأن جهنم من الْجنة و الناس أجْمعین.
قیل ادْخلوا أبْواب جهنم خالدین فیها اى عالمین انکم مخلدون فیها، فبئْس مثْوى الْمتکبرین النار.
و سیق الذین اتقوْا ربهمْ إلى الْجنة زمرا دوزخیان را گفت: «سیق» و بهشتیان را گفت: «سیق»، ازدواج سخن را چنین گفت نه تسویت حال را، و فرق است میان هر دو سوق، دوزخیان را میرانند بقهر و عنف بر روى، همى کشند ایشان را بزجر و سیاست تا بآتش سقر لقوله: یسْحبون فی الْحمیم یسْحبون فی النار على وجوههمْ ذوقوا مس سقر. بهشتیان را همى برند بعز و ناز بر نجائب نور و بر پرهاى فرشتگان تا بجنة الخلد.
قال النبى (ص): «عجب ربنا من اقوام یقادون الى الجنة بالسلاسل».
حتى إذا جاوها و فتحتْ أبْوابها این واو ثمانیه گویند دلالت کند که درهاى بهشت هشتاند بر وفق خبر مصطفى علیه الصلاة و السلام قال: «ان للجنة لثمانیه ابواب ما منها بابان الا بینهما سیر الراکب سبعین عاما و ما بین کل مصراعین من مصاریع الجنة مسیرة سبع سنین». و فى روایة «مسیرة اربعین سنة». و فى روایة «کما بین مکة و بصرى».
و قال صلى الله علیه و سلم: «باب امتى الذى یدخلون منه الجنة عرضه مسیرة الراکب المجود ثلثا ثم انهم لیضغطون علیه حتى تکاد مناکبهم تزول»
و قال (ص): «انا اول من یأتى باب الجنة فاستفتح فیقول الخازن: من انت؟ فاقول محمد، فیقول: نعم بک امرت ان لا افتح لاحد قبلک».
و فى روایة اخرى: «انا اول من یحرک حلق الجنة فیفتح الله لى فیدخلنیها».
و قال صلى الله علیه و سلم: تفتح ابواب الجنة کل اثنین و خمیس».
حتى إذا جاوها و فتحتْ أبْوابها هذا کلام جوابه محذوف، تقدیره: حتى اذا جاءوها و فتحت ابوابها سعدوا بدخولها. و قیل: جوابه: قال لهمْ خزنتها، و الواو فیه ملغاة، تقدیره: حتى اذا جاءوها و فتحت ابوابها قال لهم خزنتها: سلام علیْکمْ طبْتمْ مومنان چون بدر بهشت رسند خازنان بهشت بر ایشان سلام کنند بفرمان الله و گویند: «طبتم» اى طبتم عیشا و طاب لکم المقام خوش جایى که جاى شماست و خوش عیشى که عیش شماست. امیر المومنین على (ع) گفت: بر در بهشت درختى است که از بیخ آن دو چشمه آب روانست مومن آنجا رسد بیکى از ان دو چشمه غسل کند تا ظاهر وى پاک شود و روشن، و از دیگر چشمه شربتى خورد تا باطن وى از همه آلایش پاک گردد و نیکو شود، آن گه رضوان و اصحاب وى او را استقبال کنند و گویند: سلام علیْکمْ طبْتمْ فادْخلوها خالدین.
و قالوا الْحمْد لله الذی صدقنا وعْده اى انجز لنا ما وعدنا فى الدنیا من نعیم العقبى و أوْرثنا الْأرْض اى ارض الجنة، و ذلک قوله: أن الْأرْض یرثها عبادی الصالحون. نتبوأ من الْجنة حیْث نشاء فنعْم أجْر الْعاملین اى ثواب المطیعین.
و ترى الْملائکة حافین منْ حوْل الْعرْش اى محیطین بالعرش محدقین بحفافیه، اى جانبیه و ذلک بعد ان احیاهم الله. تقول: حفوا بى و احفوا بى، اى احاطوا بى. و قیل: الحاف بالشىء الملازم له. یسبحون بحمْد ربهمْ تلذذا لا تعبدا لان التکلیف متروک فى ذلک الیوم. و قضی بیْنهمْ یعنى بین اهل الجنة و النار، «بالحق» اى بالعدل، فاستقر فى الجنة اهل الجنة و اهل النار فى النار. و قیل الْحمْد لله رب الْعالمین تأویل هذا الکلام ان الله عز و جل لا یندم على امر قد قضاه و لا یتردد فى حکم امضاه، کقوله: و لا یخاف عقْباها، مجاز قوله: قیل اى قال الله: الْحمْد لله رب الْعالمین. و قال الزجاج: ان الله ابتدأ خلق الاشیاء بالحمد فقال: الْحمْد لله الذی خلق السماوات و الْأرْض، کذلک ختم بالحمد فقال لما استقر اهل الجنة فى الجنة و اهل النار فى النار: الْحمْد لله رب الْعالمین».
و قیل: هذا من کلام الملائکة، اى الحمد له دائم و ان انقطع التکلیف. و قیل: هو من کلام اهل الجنة شکرا على ما صاروا الیه من نعیم الجنة.